2023 թվականի հունիսի 2-ին Աթենքում տեղի է ունեցել Դատավորների եվրոպական միության (European Association of Judges) տարեկան համաժողովը:
Համաժողովի ընթացքում քննարկվել են Եվրոպական երկրներում դատական իշխանության արդի մարտահրավերներին վերաբերող մի շարք հարցեր:
Մասնավորապես՝ ի թիվս այլ երկրների, քննարկվել են Լեհաստանում, Ռումինիայում, Ուկրաինայում, Լիտվայում, Խորվաթիայում, Բուլղարիայում, Ֆրանսիայում և Հայաստանում դատական իշխանության անկախությանն ու մարտահրավերներին վերաբերող հարցեր, մի շարք դեպքերում ընդունվել են բանաձևեր:
Հայաստանի Հանրապետությունում դատավորների անկախության սահմանափակման դեմ վերջին ժամանակաշրջանում իրականացվող տարաբնույթ ոտնձգությունները ՀՀ դատավորների միության կողմից պարբերաբար բարձրաձայնվել են ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ՝ միջազգային գործընկերների հետ քննարկումների ժամանակ, ինչն էլ միջազգային գործընկերների կողմից տևական ժամանակ ուսումնասիրվել է և պայմանավորվածություն է ձեռքբերվել քննարկել Աթենքում:
Հայաստանում դատավորների անկախության արդի մարտահրավերների վերաբերյալ զեկույցը գրեթե միաձայն ընդունվել է 40-ից ավելի անդամ երկրների պատվիրակների քվեարկությամբ.
ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
(Բանաձև)
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ
ԴԱՏԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՆԿԱԽՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՆԵՑՈՂ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԻ (ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ) ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
- 2023 թվականի հունիսի 2-ին Աթենքում կայացած հանդիպման ընթացքում Դատավորների եվրոպական միությունը (այսուհետ նաև՝ EAJ) լուրջ մտահոգություն է արձանագրում Հայաստանի Հանրապետությունում տեղի ունեցած վերջին զարգացումների վերաբերյալ, որոնք բացասաբար են անդրադարձել Բարձրագույն դատական խորհրդի անկախության վրա և հանգեցրել են կարգապահական վարույթների չարաշահման՝ որոնք մասնավորապես ծառայում են դատավորներին դատական համակարգի խնդիրների, գործունեության վերաբերյալ իրենց տեսակետները հրապարակայնորեն արտահայտելու զսպող միջոց:
- Բարձրագույն դատական խորհրդի կազմում ներառված են դատավոր չհանդիսացող հինգ անդամ, ովքեր ընտրվում են Ազգային ժողովի պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երեք հինգերորդով և պետք է լինեն իրավաբան գիտնականների կամ այլ հեղինակավոր իրավաբանների թվից[1]: Ոչ դատավոր անդամի թեկնածությունը պետք է առաջադրի Ազգային ժողովի խմբակցությունը[2]։ Խորհրդի ներկայիս դատավոր չհանդիսացող բոլոր անդամներն առաջադրվել և նշանակվել են ԱԺ իշխող խմբակցության կողմից, որն Ազգային ժողովում բացարձակ մեծամասնություն է կազմում:
- Չեն բացահայտվել, հրապարակվել իշխող կուսակցության կողմից թեկնածուների ընտրության չափանիշները՝ որակավորման ու արժանիքների տեսանկյունից, չեն հրապարակվել նաև մինչ առաջադրումը նրանց ընտրության ընթացակարգն ու չափանիշները: Ընտրության համար առաջադրվածներից երկուսը նշանակմանն անմիջապես նախորդող ժամանակահատվածում զբաղեցրել են համապատասխանաբար Արդարադատության նախարարի և նույն նախարարի տեղակալի պաշտոնները։ Նրանցից առաջինը ԱԺ-ի կողմից ընտրվելուց հետո անմիջապես ստանձնել է Բարձրագույն դատական խորհրդի նախագահի պաշտոնը:
Նման նշանակումներն ու այն, որ խմբակցության կողմից փորձ չի արվել փաստարկել, հաստատել թեկնածուների ընտրության, արժանիքների չափանիշները, հանգեցնում են աներկբա դատողության առ այն, որ դրանք կատարվել են քաղաքական դրդապատճառներով:
- Դատավոր չհանդիսացող անդամների նշանակումներն անհամատեղելի են Դատական խորհուրդների եվրոպական ցանցի (ENCJ) կողմից սահմանված չափանիշների հետ, որոնք նախատեսում են, որ դատական խորհուրդների ոչ դատավոր անդամների, թեկնածուների ընտրության և նշանակման գործընթացը պետք է հիմնված լինի արժեքային (որակավորման) չափանիշների վրա և լինի թափանցիկ[3]: Նրանք անտեսել են նաև Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (OECD) կողմից 2018 թվականին տրված խորհրդատվական հանձնարարականն առ այն, որ Հայաստանը պետք է «նախատեսի Բարձրագույն դատական խորհրդի դատավոր չհանդիսացող անդամների ընտրության բաց, թափանցիկ և մրցակցային ընթացակարգ և սահմանի Ազգային ժողովի կողմից նրանց ընտրելու հստակ չափանիշները»:
- Դատավորների եվրոպական միությունը մտահոգություն է հայտնում նաև Արդարադատության նախարարի կողմից դատավորների նկատմամբ կարգապահական վարույթներ հարուցելու լիազորության կապակցությամբ, որպիսիք հանգուցալուծվում են Բարձրագույն դատական խորհրդում: Պետության գործադիր իշխանության մաս կազմող Արդարադատության նախարարին նման լիազորության ընձեռումը վտանգում է դատավորների անկախությունը:
Նշվածը հստակ արձանագրված է նաև ԳՐԵԿՈ-ի (GRECO) կողմից չորրորդ փուլի գնահատման շրջանակներում[4]։ Այն նաև վերահաստատում է Բարձրագույն դատական խորհրդի, որպես կարգապահական գործերով որոշումներ կայացնող մարմնի, քաղաքական ազդեցությունից բացարձակապես զերծ լինելու անհրաժեշտությունը:
- Ավելին, Դատավորների եվրոպական միությունը լիովին անընդունելի է համարում վերջերս իրականացվող քայլերը, որոնք ուղղված են դատավորների՝ արդարադատության համակարգի գործունեության վերաբերյալ հրապարակային արտահայտվելու, ցանկացած տեսակետ կամ մտահոգություն արտահայտելուց զերծ պահելուն:
- Մասնավորապես՝ 2022 թվականի նոյեմբերի 25-ին և 26-ին, դեկտեմբերի 2-ին և 3-ին Բարձրագույն դատական խորհրդի նախագահն Արդարադատության նախարարի պաշտոնում իրեն անմիջապես փոխարինած իրավահաջորդի մասնակցությամբ հրավիրել է հավաքներ Հայաստանի բոլոր դատավորների մասնակցությամբ՝ ազդարարելով «խոսնակների ցանցի» ստեղծման մասին,
ինչը ենթադրում էր միայն իր կողմից հաստատված անհատների կողմից դատական իշխանությանը վերաբերող հարցերի վերաբերյալ արտահայտվելու իրավասություն: Դրան հաջորդել է Արդարադատության նախարարի կողմից կարգապահական վարույթների հարուցումն այն դատավորների նկատմամբ, ովքեր լիազորված չեն եղել որպես խոսնակներ, հրապարակային արտահայտվել են դատական իշխանության հիմնախնդիրների վերաբերյալ: Մասնավորապես՝ դատավոր Զարուհի Նախշքարյանի վերաբերյալ հարուցվել էր կարգապահական վարույթ, այն առիթով, որ նա սոցիալական հարթակներում բարձրաձայնել էր խոսքը, լրատվամիջոցներին հարցազրույցներ էր տվել, բարձրաձայնել էր նաև դատավորների անհամաչափ ծանրաբեռնվածության հետևանքների, ազդեցության մասին: Արդյունքում դատավոր Նախշքարյանի լիազորությունները 2023 թվականի փետրվարի 27-ին դադարեցվել են: Կարգապահական վարույթ է հարուցվել նաև դատավոր Դավիթ Հարությունյանի նկատմամբ այն հիմքով, որ նա լրատվամիջոցներին հարցազրույց է տվել՝ քննադատելով «խոսնակների ցանցի» հիմնումը, 20 դատավորի լիազորությունների դադարեցումն այն պատճառաբանությամբ, թե մինչ նշանակումը վերջիններիս վերապատրաստումը չի եղել պատշաճ, ինչպես նաև՝ այն առիթով, որ քննադատել է ԲԴԽ դատավոր անդամի ընտրության ժամանակ Բարձրագույն դատական խորհրդի նախագահի միջամտության փորձերը:
8.Դատավորների եվրոպական միությունը (EAJ) դատապարտում է կարգապահական վարույթների նման բացահայտ չարաշահումները, որոնք միտված են զսպելու դատական համակարգի գործունեությանը վերաբերող հարցերում քննադատական խոսք հնչեցնելու դատական իշխանության ներկայացուցիչների արտահայտվելու, խոսքի ազատության իրավունքի իրացումը:
Ամփոփելով՝ Դատավորների եվրոպական միությունը Հայաստանի Հանրապետության իրավասու մարմիններին կոչ է անում.
- Լիարժեքորեն հետևել ու պահպանել դատական իշխանության անկախության սկզբունքը բոլոր առումներով:
- Երաշխավորել ԲԴԽ ոչ դատավոր անդամների թեկնածությունների առաջադրումը (ընտրությունը) բաց, թափանցիկ, որակական չափանիշների ներքո, ինչպես նաև՝ զերծ գործադիրի կողմից քաղաքական ազդեցության ենթարկվելուց,
- Հարգել դատավորների խոսքի ազատության իրավունքը,
- Զերծ մնալ դատավորների նկատմամբ չարաշահումներով կարգապահական վարույթների հարուցումից, որոնք միտված են զսպելու դատավորների կողմից դատական համակարգի և դրա կառույցների, ինստիտուտների վերաբերյալ հրապարակային խոսքը,
- Վերանայել այն գործերը, վարույթները, որոնք նախաձեռնվել են Արդարադատության նախարարի կողմից կարգապահական վարույթ հարուցելու լիազորության չարաշահմամբ:
[1] ՀՀ սահմանադրության 174-րդ հոդված:
[2] «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքի 144-րդ հոդվածի 2-րդ մաս:
[3] Դատական խորհուրդների եվրոպական ցանցի (ENJC) Դատական խորհուրդների վերաբերյալ ամփոփագիր` ընդունված 2021 թվականի հոկտեմբերի 29-ին, էջ 7:
[4] ԳՐԵԿՈ RC4(2019)21, պարբերություններ 43-48:
Անգլերեն տարբերակը ստորև.
Statement on current issues affecting judicial independence in the Republic of Armenia
1. At its meeting in Athens on 2 June 2023 the European Association of Judges – “EAJ”- noted with considerable concern recent developments in the Republic of Armenia which adversely affect the independence of the Supreme Judicial Council and have led to the misuse of disciplinary proceedings as a means of deterring judges from publicly expressing their views on the operation of the judicial system.
2. The members of the Supreme Judicial Council include five non-judicial members who are elected by a vote of at least three-fifths of the total number of deputies in the National Assembly and must be from among academic lawyers or other prominent lawyers1 . The candidacy of such a non-judicial member must be proposed by a faction of the National Assembly2 . The current nonjudicial members of the Council were all nominated and appointed by the ruling faction, which commands an absolute majority among the deputies in the National Assembly.
3. Neither the qualifications and merits of the candidates selected and appointed by the party of government, nor the manner or process of their selection, were disclosed. Two of those put forward for appointment held, until immediately before their appointment, office as the Minister of Justice and Deputy Minister of Justice respectively. The first of these thereafter assumed the chairmanship of the Supreme Judicial Council. The clear inference to be drawn from these appointments and the absence of any attempt on the part of the ruling faction to justify the appointments on the basis of merit is that they were politically motivated.
4. The appointments of the non-judicial members are incompatible with the standards set by the European Network of Judicial Councils which stipulate that the process of selection and appointment of non-judicial members of judicial councils should be merit based and transparent3 . They also ignore the recommendation made in 2018 by the OECD that Armenia should “establish open, transparent and competitive procedure of election of non-judicial members of the Supreme Judicial Council and specify criteria for elections as its member by the National Assembly”.
5. The EAJ also notes with concern that the Minister of Justice has the power to institute disciplinary proceedings against judges which are then determined by the Supreme Judicial Council. The placing of that function in the hands of the Minister of Justice – a part of the executive branch of the State- presents a danger for the independence of judicial office holders. This was made clear by GRECO in its fourth evaluation round4 . It also reinforces the need for the Supreme Judicial Council, as the adjudicating body in disciplinary matters, to be wholly free of political influence.
6. Further, the EAJ finds wholly objectionable the steps recently taken to prevent members of the judiciary from expressing in public any views or concerns regarding the system of justice in Armenia.
7. Thus on 25 and 26 November and on 2 and 3 December 2022 the Chairman of the Supreme Judicial Council, along with his immediate successor as Minister of Justice, convened meetings of the judges in all the areas of Armenia to announce the creation of a “network of speakers” whereby only certain individuals approved by him were permitted to speak publicly on matters relating the judicial system. Since then, the Minister of Justice has instituted disciplinary proceedings against judges who, not being approved as speakers, have spoken publicly about aspects of the judicial system. In particular, in disciplinary proceedings brought against her on the grounds of criticism voiced in a social medium and in a press interview to the effect that judges’ workloads were excessive Judge Zaruhi Nakhshkaryan was removed from office on 27 February 2023. Proceedings have also been commenced against Judge Davit Harutyunyan on the grounds that he gave an interview to the press in which he criticised the establishment of the network of speakers; decisions to suspend the powers of 2O judges on the basis that the training which they had undergone before appointment was inadequate; and attempts by the Chairman of the Supreme Judicial Council to influence the election of a judicial member of the Council.
8. The EAJ deplores such blatant misuse of disciplinary proceedings to prevent members of the judiciary from exercising freedom of speech to discuss critically the operation of the judicial system. The EAJ accordingly calls upon the authorities of the Republic of Armenia
– • Fully to observe and uphold the principle of the independence of the judiciary in all respects;
• To ensure that the non-judicial members of the Supreme Judicial Council are selected openly and on merit and are free from political influence by the executive;
• To respect the right of judges to freedom of speech;
• To refrain from misusing disciplinary proceedings as a means of preventing a judicial office holder from speaking publicly about the judicial system and its institutions; and
• To review the cases in which the power of the Minister of Justice to bring disciplinary proceedings has been thus misused.
1 Article 174 of the Constitution
2 Article 144 para 2 of the Rules of the National Assembly
3 ENJC Compendium on Councils for the Judiciary, adopted 29 October 2021, p.7
4 Greco RC4(2019)21, paras 43-48
Ռուսերեն տարբերակը ստորև.
ПОЛОЖЕНИЕ
актуальных вопросов, затрагивающих независимость
судебной власти в Республике Армения
1. 2 июня 2023 года на съезде в Афинах Европейская Ассоциация Судей /далее в тексте - «ЕАС»/ с большой озабоченностью отметила последние события в Республике Армения, которые отрицательно отразились на независимости Высшего Судебного Совета и привели к злоупотреблению дисциплинарными мерами как средством удержания судей от публичного высказывания своего мнения относительно деятельности судебной системы.
2. В состав Высшего Судебного Совета входят пять членов, не являющихся действующими судьями, которые избираются не менее, чем тремя пятыми голосов от общего числа депутатов Национального собрания и должны быть избраны из числа ученых или других авторитетных юристов (Статья 174 Конституции). Кандидатура на должность члена авторитетного юриста должна быть предложена одной из фракций Национального собрания (Статья 144, пункт 2 Правила Национального Собрания). Все нынешние члены Совета, не являющиеся действующими судьями, были выдвинуты и назначены правящей партией, которая имеет абсолютное большинство голосов среди депутатов Национального собрания.
3. Ни квалификация и заслуги кандидатов, отобранных и назначенных правящей партией, ни порядок или процесс их избрания не были оглашены. Двое из них были выдвинуты на должность непосредственно после занимания ими соответствуюших должностей министра юстиции и заместителя министра юстиции. Первый из них впоследствии занял должность председателя в Высшем Судебном Совете. Четкий вывод, который можно сделать из этих назначений и отсутствия попыток со стороны правящей фракции как-либо обосновать эти назначения квалификацией данных лиц, - тот, что эти назначения были политически мотивированы.
4. Подобное назначение членов, не являющихся действующими судьями, несовместимо со стандартами, установленными Европейской Сетью Судебных Советов (ЕССС), между тем процесс избрания и назначения членов, не являющихся действующими судьями, в Высшем Судебном Совете должен основываться на квалификации и быть прозрачным (ЕССС Компендиум по судебным советам, принятый 29 октября 2021 г., стр.7). Ими была проигнорирована также рекомендация ОЭСР (Организация экономического сотрудничества и развития) 2018 года относительно того, что Армения должна «установить открытую, прозрачную и конкурентоспособную процедуру избрания внесудебных членов Совета и определить критерии для избрания на должность члена ВСС от Национального Собрания".
5. Европейская Ассоциация Судей (ЕАС) также с обеспокоенностью отмечает, что министр юстиции имеет полномочия возбуждать дисциплинарное производство в отношении судей, которое затем рассматривается Верховным Судебным Советом. Передача этой функции министру юстиции, который является частью исполнительной ветви государственной власти, угрожает независимости судей. Это было ясно продемонстрировано со стороны ГРЕКО в ходе четвертого раунда оценочного заключения (Greco RC4(2019)21, paras 43-48). Это также повышает необходимость обеспечения абсолютной свободы от какого-либо политического влияния Высшего Судебного Совета как органа, выносящего решения по дисциплинарным вопросам.
6. Кроме того, ЕАС считает совершенно нежелательными шаги, предпринятые в последнее время для препятствования или ограничения представителей органов правосудия при публичном оглашении какого-либо мнения или высказывании опасений относительно системы правосудия в Армении.
7. Таким образом, 25 и 26 ноября, 2 и 3 декабря 2022 года Председатель Высшего Судебного Совета вместе со своим непосредственным преемником на посту министра юстиции созвал заседание с участием судей разной специализации и из всех областей Армении, где сообщил о создании «сети спикеров», в соответствии с чем только определенным лицам, одобренным им, было разрешено публично говорить о вопросах, касающихся судебной системы. С тех пор министр юстиции ввел дисциплинарные меры против судей, которые, не будучи утвержденными в качестве спикеров, публично высказались об аспектах жизнедеятельности судебной системы. В частности, на основании критики, озвученной в социальных сетях и в прессе о чрезмерной рабочей нагрузке судов, было возбуждено дисциплинарное производство против судьи Заруи Нахшкарян, в результате чего судья была отстранена от должности 27 февраля 2023г. В отношении судьи Давида Арутюняна также инициировано производство на основании интервью в прессе, в котором судья подверг критике создание «сети спикеров»; были вынесены также решения о приостановлении полномочий 20 судей на том основании, что тренинги, которые они прошли до назначения судьей, были недостаточны; со стороны Председателя Высшего Судебного Совета были предприняты попытки повлиять на избрание нового члена Совета из числа судей.
8. Европейская Ассоциация Судей выражает сожаление по поводу такого вопиющего злоупотребления дисциплинарными взысканиями с целью помешать представителям судебной власти пользоваться свободой слова, обсуждать и подвергать критике деятельность судебной системы.
Соответственно, ЕАС призывает власти Республики Армения:
- в полной мере соблюдать и придерживаться принципа независимости судебной власти во всех отношениях;
- обеспечить, чтобы члены Высшего Судебного Совета, не являющиеся действующими судьями, избирались открыто и в соответствии с квалификацией кандидата, а также были свободны от политического влияния со стороны исполнительной власти;
- уважать право судей на свободу слова;
- воздержаться от злоупотребления дисциплинарными процедурами в качестве средства против судей для запрета публичных выступлений относительно судебной системы и прочих судебных институтов;
- и пересмотреть дела, в которых министр юстиции возбудил дисциплинарное производство, злоупотребив своими полномочиями.
